Η υπόσταση του ανθρωπίνου εμβρύου στην αρχή της ζωής του

Εμμ. Παναγόπουλου, Αμ. Επ. Καθηγητού Χειρουργικής Διευθυντού Χειρουργού, Ε.Σ.Υ.

Η υπόσταση, το status, του ανθρωπίνου εμβρύου, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής του, αποτελεί ουσιώδες ζήτημα της αναπαραγωγικής ηθικής και προκαλεί συζητήσεις και αντιπαραθέσεις μεταξύ βιολόγων, βιοηθικών, φιλοσόφων και θεολόγων. Είναι ζήτημα σημαντικό, γιατί σχετίζεται άμεσα όχι μόνο με τις εκτρώσεις, αλλά και με πολλές άλλες διεργασίες και μεθόδους, όπως η εξωσωματική γονιμοποίηση, ο πειραματισμός επί των εμβρύων, η λήψη βλαστικών κυττάρων, η διατήρηση και η καταστροφή κατεψυγμένων εμβρύων, η κλωνοποίηση, η εκτρωτική αντισύλληψη, μέθοδοι και διεργασίες που συνεπάγονται μεγάλης κλίμακος καταστροφή εμβρύων. Το ερώτημα επομένως πότε αρχίζει η ανθρώπινη ζωή, ποια είναι η υπόσταση του εμβρύου κατά τα αρχική στάδια της ανάπτυξής του, ποια είναι τα δικαιώματα του εμβρύου και ποιες οι υποχρεώσεις της κοινωνίας προς αυτό, αποκτά ιδιαίτερη σημασία και καθορίζει τη στάση της κοινωνίας απέναντι στις διάφορες αναπαραγωγικές και άλλες συναφείς διεργασίες και πρακτικές της εποχής μας.

Πολλοί φιλόσοφοι αντιμετωπίζουν το ανθρώπινο έμβρυο με βάση την αρχή της «ίσης ηθικής υπόστασης», σύμφωνα με την οποία οι ανθρώπινες υπάρξεις είναι ίσες και δεν πρέπει να βλάπτονται ή να θεωρούνται λιγότερο ανθρώπινες με βάση την ηλικία, το μέγεθος, το στάδιο ανάπτυξής τους ή την κατάσταση εξάρτησής τους. Αναμφίβολα η σύλληψη δημιουργεί ένα νέο και πλήρη, αν και ανώριμο, οργανισμό, που κατέχει όλες τις γενετικές πληροφορίες και τα επιγενετικά θεμέλια για μία αυτό-διευθυνόμενη ανάπτυξη.

Η ανάπτυξη του εμβρύου χαρακτηρίζεται από μία κανονική, προβλέψιμη και σύνθετη αλληλουχία γεγονότων και δεν υπάρχει κάποια ειδική στιγμή, που η ανθρώπινη ζωή γίνεται πιο άξια σεβασμού και απόκτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η αξία της είναι εγγενής. Το έμβρυο δεν είναι μία εν δυνάμει ζωή, αλλά ζωή με δυνατότητα να εξελιχθεί σε ενήλικα, όπως το ίδιο ισχύει και για τα σχηματισμένα έμβρυα, τα νεογέννητα, τα παιδιά και τους εφήβους. Το έμβρυο στα αρχικά στάδια ανάπτυξής του δεν είναι κάτι διαφορετικό από ένα ανθρώπινο ον. Είναι άνθρωπος σε ένα πολύ αρχικό στάδιο ανάπτυξής του, επομένως, τα έμβρυα δεν μπορούν να χρησιμοποιούνται ως μέσα για την επίτευξη στόχων, ακόμα και καλών στόχων, όπως η θεραπεία ασθενειών ή η σωτηρία άλλης ανθρώπινης ζωής.

Πολλοί σύγχρονοι βιολόγοι αντιτίθενται στις πιο πάνω θέσεις, υποστηρίζοντας ότι το έμβρυο στα αρχικά στάδια ανάπτυξής του δεν διαθέτει, με βάση τα εμβρυολογικά δεδομένα, ατομικότητα, και γι’ αυτό χαρακτηρίζουν το έμβρυο των πρώτων 2-3 εβδομάδων ως προ-έμβρυο και γι’ αυτό οι διάφορες νομοθεσίες των δυτικών χωρών επιτρέπουν τα πειράματα και τους όποιους χειρισμούς στο έμβρυο μέχρι την 14^η ημέρα της ζωής του.

Η επιτυχής συνάντηση σπερματοζωαρίου και ωαρίου δημιουργεί το ζυγωτό, που είναι η αρχή της νέας ανθρώπινης ζωής. Το ζυγωτό στη συνέχεια υφίσταται διαίρεση (μίτωση) και την 4^η περίπου ημέρα φθάνει στο στάδιο των 8 κυττάρων. Τα κύτταρα στο στάδιο αυτό είναι αδιαφοροποίητα και θεωρούνται ολοδύναμα, υπό την έννοια ότι μπορούν να αναπληρώσουν τη λειτουργία κάθε άλλου κυττάρου, και αποχωριζόμενα να εξελιχθούν σε ένα πλήρες έμβρυο. Με την περαιτέρω ανάπτυξη υπάρχει περιορισμός της ολοδυναμικότητος και τα κύτταρα γίνονται πολυδύναμα, δηλ. μπορούν να δημιουργήσουν όλους τους ιστούς του ανθρωπίνου σώματος, όχι όμως πλήρες έμβρυο. Με αυτά τα κύτταρα, τα καλούμενα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα, πειραματίζονται οι βιολόγοι, χρησιμοποιώντας τα για τη δημιουργία ανθρωπίνων ιστών και οργάνων. Ακόμη, μέχρι και την τρίτη εβδομάδα, υπάρχει η δυνατότητα δημιουργίας δύο ή περισσότερων, γενετικά πανομοιότυπων, εμβρύων που καλούνται μονοζυγωτικά δίδυμα, τρίδυμα κ.ο.κ. και τα οποία στη συνέχεια μπορεί να γεννηθούν χωριστά ή μπορεί, σε ένα μεταγενέστερο στάδιο, να συνενωθούν και να αποτελέσουν ένα έμβρυο. Με βάση την ολοδυναμικότητα των πρώτων αρχέγονων κυττάρων και τη δυνατότητα δημιουργίας μονοζυγωτικών διδύμων, πολλοί βιολόγοι ισχυρίζονται ότι μέχρι τη χρονική στιγμή που χάνεται η δυνατότητα δημιουργίας μονοζυγωτικών διδύμων, το έμβρυο διαθέτει μόνο γενετική ατομικότητα και όχι αναπτυξιακή ατομικότητα, αφού από ένα έμβρυο μπορεί να δημιουργηθούν δύο ή περισσότερα έμβρυα. Άρα σε αυτό το στάδιο, ισχυρίζονται, το έμβρυο είναι βιολογική ύπαρξη και όχι συγκεκριμένο άτομο.

Βεβαίως στα πιο πάνω εμβρυολογικά δεδομένα θα πρέπει να επισημανθούν τα ακόλουθα. Η ολοδυναμικότητα των αρχέγονων κυττάρων δεν έχει αποδειχθεί στον άνθρωπο, αλλά μόνο πειραματικά σε κατώτερους οργανισμούς, ύστερα από μακρές και επίπονες προσπάθειες και με πολλές αποτυχίες. Όμως μέχρι σήμερα δεν υπάρχει πειραματικό δεδομένο αποχωρισμού ολοδύναμου ανθρώπινου κυττάρου, που να εξελίχθηκε σε ανθρώπινο έμβρυο. Επομένως η ολοδυναμικότητα των αρχέγονων κυττάρων στον άνθρωπο είναι υποθετική και εξ αναγωγής από δεδομένα σε κατώτερους οργανισμούς. Η μεταφορά όμως με εικασία των επιστημονικά τεκμηριωμένων δεδομένων που αφορούν ένα είδος, ως δεδομένα που ισχύουν σε ένα άλλο πολύ διαφορετικό είδος, δεν δημιουργεί βεβαιότητα για την αλήθειά τους. Όσον αφορά τη δημιουργία μονοζυγωτικών διδύμων, φαινόμενο όχι σύνηθες, μέχρι σήμερα αγνοούμε πλήρως τις συνθήκες και τα αίτια που ευθύνονται για τη δημιουργία τους. Υπάρχουν κάποιες έμμεσες ενδείξεις ότι ο χειρισμός των εμβρύων κατά τη διαδικασία της εξωσωματικής γονιμοποίησης φαίνεται να αυξάνει το ποσοστό εμφάνισής τους, χωρίς και πάλι να υπάρχει επιστημονικά τεκμηριωμένη βεβαιότητα για το μηχανισμό που το δημιουργεί.

Στο ζήτημα της αρχής της ζωής η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει σαφή τοποθέτηση. Πρεσβεύει την «εξ άκρας συλλήψεως» εμψύχωση του ανθρωπίνου εμβρύου, δηλαδή το ζυγωτό είναι έμψυχη ανθρώπινη ύπαρξη. Και όχι μόνο είναι έμψυχη ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά, κατά την άποψη του Αγ. Γρηγορίου του Θεολόγου, η ψυχή του είναι εξ αρχής τέλεια, δεν μπορεί όμως να εκδηλώσει τις ενέργειές της λόγω της ατέλειας του σωματικού στοιχείου. Οι ενέργειές της εμφανίζονται σταδιακά με την πρόοδο της σωματικής ανάπτυξης (1). Πολλοί Πατέρες της Εκκλησίας συμφωνούν ότι η ψυχή είναι η ζωοποιούσα το σώμα δύναμη και αυτή η ψυχή, κατά την έκφραση του Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά, «συνκτίζεται γηίνω σώματι» κατά τρόπον μυστικό, μη πλήρως κατανοητό και μη επιδεχόμενο έρευνας. Έτσι η ψυχή υπάρχει από την πρώτη στιγμή της συλλήψεως, παραμένει στο σώμα, ασκώντας τη ζωοποιό της ενέργεια, μέχρι τη στιγμή που η αναχώρησή της από αυτό σηματοδοτεί τον θάνατο του σώματος. Επομένως, δεν μπορεί να υπάρξει ζωή χωρίς την ύπαρξη ψυχής στο σώμα, είτε αυτό είναι το μονοκύτταρο σώμα του ζυγωτού είτε το πολυκύτταρο σώμα του ενήλικα.

Υποστηρίζεται από κάποιους ότι η θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας σε σχέση με τα εμβρυολογικά δεδομένα της ολοδυναμικότητος των αρχέγονων κυττάρων και της δυνατότητος δημιουργίας μονοζυγωτικών διδύμων δημιουργεί κάποια θεολογικά ερωτήματα. Στην περίπτωση π.χ. των μονοζυγωτικών διδύμων η ψυχή του ζυγωτού διαιρείται; Αν όχι, μήπως το ένα έμβρυο παραμένει χωρίς ψυχή ή λαμβάνει καινούργια ψυχή; Στην περίπτωση που δύο μονοζυγωτικά έμβρυα συνενούνται σε ένα τι γίνεται με την ψυχή τους; Μήπως η εμψύχωση του εμβρύου καθυστερεί και γίνεται τότε που χάνεται η δυνατότητα δημιουργίας μονοζυγωτικών διδύμων;

Η απάντηση στο ερώτημα, αν τα εμβρυολογικά δεδομένα κλονίζουν τη θέση της Εκκλησίας για την αρχή της ανθρώπινης ζωής, δεν είναι εύκολη. Η ψυχή ως πνευματική πραγματικότητα και μη έχουσα υλική υπόσταση δεν μπορεί να κατανοηθεί με παραμέτρους και όρους υλικούς, δεν μπορεί να μετρηθεί και να αριθμηθεί. Η ύλη διαιρείται και συμπτύσσεται, η ψυχή ούτε διαιρείται ούτε συμπτύσσεται· παραμένει ψυχή. Κατά τη δημιουργία του ανθρώπου, μετά την κατασκευή του σώματος από χώμα, ο Θεός εμφύσησε «πνοή ζωής» και έγινε ο Αδάμ εις «ψυχήν ζώσαν». Η ψυχή είναι αυτή η «πνοή ζωής», ίδια για όλους, που χαρίζει ο Θεός σε κάθε νέα ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτή φέρει τα χαρίσματα του κατ’ εικόνα, και στη συνέχεια, η όποια ποσοτική και ποιοτική αξιοποίησή τους δημιουργεί την ιδιοπροσωπία του κάθε ανθρώπου. Κατά τον πατέρα Ιωάννη Μπρεκ, Αμερικανό Ορθόδοξο ιερέα και καθηγητή Βιοηθικής, η ψυχή θα πρέπει να θεωρηθεί ως η ζωοποιός αρχή της ανθρώπινης ζωής που καθοδηγεί την ανάπτυξη του προσώπου από τη γονιμοποίηση μέχρι την αιωνιότητα.

Κατά τη γνώμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά «ἡ μέντοι ψυχή, συνέχουσα σῶμα, ᾧ καί ἐκτίσθη, πανταχοῦ τοῦ σώματός ἐστιν, οὔχ ὡς ἐν τόπῳ, οὐδ’ ὡς περιεχομένη, ἀλλ’ ὡς συνέχουσά τε καί περιέχουσα καί ζωοποιοῦσα τοῦτο, κατ’ εἰκόνα καί τοῦτ’ ἔχουσα Θεοῦ» (2). Έτσι, σύμφωνα με τη γνώμη του Αγίου Πατρός, και αν συμβεί η απόσπαση ενός αρχέγονου κυττάρου με τη δυνατότητα δημιουργίας νέου εμβρύου, ή και αν συμβεί η διαίρεση ενός εμβρύου για σχηματισμό δύο μονοζυγωτικών εμβρύων, η ψυχή, που είναι πανταχού του σώματος και το συνέχει και το ζωοποιεί, είναι εκείνη που συνέχει και ζωοποιεί όλα. Στην περίπτωση των μονοζυγωτικών διδύμων έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι από τη στιγμή της γονιμοποίησης υπάρχουν δύο ψυχές που μοιράζονται την ίδια υλική υπόσταση, δηλαδή το ζυγωτό, και στη συνέχεια διαχωρίζονται μέσα στις επόμενες 2-3 εβδομάδες για να αποτελέσουν 2 έμβρυα. Εδώ δεν έχουμε την περίπτωση μιας ανθρώπινης ύπαρξης που διαιρείται σε δύο, αλλά, δύο ανθρωπίνων υπάρξεων που διαχωρίζονται. Άλλωστε, όπως παρατηρεί ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης στο έργο του «Περί κατασκευής ανθρώπου», «τῇ προγνωστικῇ τοῦ Θεοῦ δυνάμει, ἅπαν προϋφίσταται τό ἀνθρώπινον πλήρωμα, συμμαρτυρούσης εἰς τοῦτο τῆς προφητείας τῆς λεγούσης εἰδέναι τά πάντα τόν Θεόν πρίν γενέσεως αὐτῶν». Και όπως σημειώνει ο Παν. Τρεμπέλας στη Δογματική του «ότι τόσον η λειτουργία των φυσικών νόμων τελεί υπό την άγρυπτον πρόνοιαν του Θεού, όσον και εις έκαστος εκ του πλήθους των ανθρώπων υπάρχει προαιωνίως εν τη γνώσει και εν τη βουλή του Θεού, προωρισμένος υπ’ αυτού κατά την πρόγνωσιν ταύτην» (3). Έτσι ο χρόνος γέννησης του κάθε ανθρώπου, έχει προαιώνια προκαθοριστεί από τη δημιουργική βουλή του Θεού, η οποία έχει καθορίσει την εξέλιξη του κάθε ζυγωτού σε ένα ή περισσότερα μονοζυγωτικά έμβρυα. Επομένως τα εμβρυολογικά δεδομένα δεν αναιρούν τη θέση της Ορθόδοξης Εκκλησίας, που υποστηρίζει ότι το ζυγωτό είναι έμψυχη ανθρώπινη ύπαρξη και κάθε χειρισμός του από πολλούς βιολόγους αποκαλούμενου προ-εμβρύου, είναι χειρισμός ανθρώπινης ύπαρξης.

Στο διαδίκτυο υπάρχουν εκατοντάδες άρθρα, τα περισσότερα των οποίων προσπαθούν να πείσουν ότι το προ-έμβρυο δεν είναι ανθρώπινη ύπαρξη με ατομικότητα και άρα με πλήρη δικαιώματα προστασίας της ζωής του, αλλά ένα «βιολογικό υπόστρωμα» με γενετική μοναδικότητα, που όμως αποκτά την ανθρώπινη ατομικότητα μετά την εμφύτευσή του στη μήτρα. Έτσι, οι δυτικές νομοθεσίες, που ορμώμενες από την παραπάνω θέση, επιτρέπουν σχεδόν τα πάντα μέχρι τη 14^η ημέρα από τη γονιμοποίηση και υποστηρίζουν ότι προστατεύουν το έμβρυο μετά την 14^η ημέρα είναι πέρα ως πέρα υποκριτικές, δεδομένου ότι οι ίδιες δυτικές νομοθεσίες επιτρέπουν την έκτρωση, δηλαδή τη θανάτωση του εμβρύου, σε πολύ μεταγενέστερο στάδιο ανάπτυξης, τότε που η ανθρώπινη ιδιότητα του εμβρύου δεν αμφισβητείται από κανέναν.

Όσο καλοί και χρήσιμοι για την επιστήμη και την κοινωνία και αν φαίνονται οι επιδιωκόμενοι από τον χειρισμό των εμβρύων στόχοι, δεν μπορούν να αποτελέσουν το άλλοθι για τη δημιουργία, πειραματισμό και καταστροφή εμβρύων, με δεδομένο ότι το ζυγωτό είναι έμψυχη ανθρώπινη ύπαρξη, όπως υποστηρίζει η Ορθόδοξη Εκκλησία και όπως συνηγορούν τα εμβρυολογικά δεδομένα.

Από το περιοδικό «Η Δράσις μας», τ. 474, Δεκέμβριος 2009

_____________________________

_____________________________

Βιβλιογραφία

KOCH-HERSHENOY ROSE. Totipotency, Twinning and Ensoulment at Fertilization. Journal of Medicine and Philosophy, 31: 139-164, 2006.

SILLS S, MOOMJY M ET ALS. Human Zone Pellucida Micromanipulation and Monozygotic Twinning Frequencies after IVF. Human Reproduction, 15: 890-893, 2000.

ROBERT GEORGE AND MICHAEL SANDEL. Debating The Moral Status of the Embryo. http://harvardmagazine.com/2004/07/debating-the-moral-statu.html

KISCHER WARD C. Human Development and Reconsideration of Ensoulment. http://lifeissues.net/writers/kisc/kisc_10humandevelopment.html

CRINIEZAKIS, ARCHIMANDRITE, MAKARIOS, SYMEONIDES, DEACON NATHANAEL. Twin Conception (Didimogenesis) and Ensoulment. Human Reproduction and Genetics Ethics. Jan 1, 2009.

BRECK J. The Sacred Gift of Life. Orthodox Christianity and Bioethics. New York: SVS Press, 1998.

ΜΠΡΕΚ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΙ ΛΥΝ. Από τη Γέννηση ως το Θάνατο. Ορθόδοξες Προσεγγίσεις σε Βιοηθικά Διλήμματα. Μετάφραση Πολυξένη Τσαλίκη-Κιοσόγλου, Εκδόσεις «Εν Πλω», 2005.